ХХ уйэ «100 уостан туспэт саха ырыаларын» кэккэлэригэр киирбит «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа туьунан

         «Киьи сылдьарын тухары ырыа аргыстаах, хоьоон до5ордоох буолар», — диэн сепке этэллэр. Ырыа барахсан буолла5а дии — санньыйбыт санааны сы5арытар, чункук оло5у туоратар, уеруу ерегейун урдэтэр, оонньуу оройун тутар.

         Ол да иьин биьиги поэзиябытыгар олохпут араас кэрдиис кэмнэрэ хоьоонно хоьуллан, ырыа5а ылланан, норуот ейугэр-санаатыгар диринник инэн киирэн суппэт-еспет суолланаллар, уьун уйэлэнэллэр. Оттон биьиги ыллыыр ырыаларбыт туох ханнык иннинэ таптал, тереебут дойду, айыл5а, улэ-хамнас, олох-дьаьах, киьи-аймах оло5ор бэлиэ кэмнэр тустарынан буолаллар.

         Ылан керуе5ун: «Таптыа5ын ийэни» (Эллэй), «Келукэчээн» (К. Уурастыырап), «Тереебут дойду» (Сем. Данилов), «Кыталыктар кырдаллара» (Л. Попов), «Ендеруускэ тиэтэйбэт», «Мутукча сыта» (П. Тобуруокап), «Хайыьар» (Ча5ыл5ан), «Ньургуьуннар» (И. Дмитриев) — бары уйэ чулуу ырыаларын ахсааннарыгар киирбиттэрэ. Бу уостан туспэт уйэ бастын ырыаларын кэккэлэригэр П.П. Одорусов тылыгар, Н. Бойлохов мелодиятыгар «Тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн ырыа ааттаныан ааттанар. Бу ырыа тыла уонна нотата Улуу Кыайыы 25 сылын туолуутугар 1970 сыл ыам ыйын 9 кунугэр «Коммунизм сарданата» хаьыакка бэчээттэммитэ.

         Ырыа тылын биир куплета суруллаатын кытта, ол биир куплекка Николай Иванович Бойлохов мелодия суруйбута. Онон, «Тыыннаахтар умнубат сыллара» — диэн ырыа тыла уонна мелодията тэбис-тэннэ айыллыбыттара. Уопсайынан Николай Иванович Бойлоховтуун иккиэн хоьоону уонна ырыаны итинник айаллар эбит. Хас биирдии туерт строка сурулунна5ын аайы онно мелодия айыллан иьээччи. Хаьыакка таьаартараары ити ырыа тылын уонна нотатын «Коммунизм сарданата» хаьыат редакциятыгар илдьэн биэрэригэр Николай Иванович Бойлохов баянын редакция5а а5алан ыллыы-ыллыы баянна оонньоон редакция улэьиттэригэр иьитиннэрбит. Николай Иванович бу ырыаны ессе Дьокуускай радиотыгар эрдэ ыыппыт эбит. Ону 1970 сыл ыам ыйын 10 кунугэр радионан биэрбиттэрин туьунан оччотоо5у оройуон хаьыатын редактора Вениамин Петрович Никитин ахтыы суругар Петр Поликарповичка 1992 сыл алтынньы 18 кунугэр суруйбута.

         1971 сыл сайын бэс ыйын 26 кунугэр Уеьээ Булуу отут киьилээх туойар-ыллыыр коллектива Дьокуускай куоракка республиканскай телевизионнай фестивальга концертаан кыттан «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны толорон хор коллектива  II-с степеннээх дипломунан на5араадаламмыта.

УеЬээ Булуу типографиятыгар мелодист Георгий Максимович Никифоров бэлэмнээн таЬаартарбыт «Уеруу кыыма» диэн репертуарнай кинигэтигэр «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа тыла уонна нотата бэчээттэммитэ. Ити кинигэ5э барыта уон биэс ноталаах ырыа киирбитэ. Онтон ыла «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ханна ба5арар ылланар маассабай ырыа буолбута. Оччолорго оскуола5а ити ырыаны хор толороро.

Илин Сибиир зонатын уус-уран самодеятельноьын керуутугэр Иркутскай куоракка 1973 сыл тохсунньу 28 кунугэр Анна Петровна Дмитриева «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны толорон лауреат буолбута. Онно Саха сириттэн, Тываттан, Бурятияттан, Иркутскай уонна Читинскэй уобаластартан самодеятельнай коллективтар кыттыбыттара.

1973 сыл бэс ыйын 21  кунугэр ыччат V-с республиканскай фестивалыгар «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны Горнай оройуонун ырыаЬыт кыыЬа Раиса Семенова ситиЬиилээхтик толорон хай5аммыта.

1978 сыл муус устар 13, 14, 15 куннэригэр Дьокуускай куоракка «Якутскай-1978» диэн советскай ырыаларга бастын толорооччулар конкурстарыгар Анна Петровна Дмитриева «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны толорон конкурс дипломана буолбута.

1980 сыл алтынньы 15 кунугэр «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа Бутун Союзтаа5ы фонда5а ылыллыбыта.

1980 сыллаахха Саха сиринээ5и кинигэ издательствота «Ыччат ырыата» диэн улахан ырыанньык хомуурунньугун бэчээттээн таЬаарбыта. Ити хомуурунньукка «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа тыла уонна нотата бэчээттэммитэ.

1982 сыллаахха Ленинградка баар Бутун Союзтаа5ы «Мелодия» фирма «Ырыа ыЬыа5а» диэн ааттаан элбэх сахалыы ырыалардаах грампластинканы таЬаарбыта. Ити грампластинка5а Анна Петровна Дмитриева толоруутугар «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа киирбитэ.

Улуу Кыайыы 40 сыла туолбутунан сибээстээн 1985 сыл ыам ыйын 9 кунугэр поэт Петр Одорусов, самодеятельнай композитор Николай Бойлохов «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаларын иЬин ССРС Композитордарын СоюЬун Дипломунан на5араадаламмыттара. ССРС Композитордарын Союьун правлениетын бастакы секретара, Социалистическай Улэ Геройа, Тихон Николаевич Хренников бэйэтинэн илии баттааЬыннаах Диплому туппуттара.

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн анал рубриканан хаЬыаттар балаЬалара ааттаммыттара:

1. «Бэлэм буол», 1985 сыл ыам ыйын 1 кунунээ5и нуемэрэ.

2. «Кыым», 1990 сыл тохсунньу 16 кунунээ5и, олунньу 23 кунунээ5и, кулун тутар 7 кунунээ5и, кулун тутар 19 кунунээ5и, кулун тутар 25 кунунээ5и.

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны Волгоградка Мамаев курганна ыллаталларын истибит, онно сылдьыбыт А5а дойдуну кемускуур Улуу сэрии кыттыылаа5а Илларион Леонтьевич Омукчанов «Саха сирэ» хаЬыакка суруйбута. («Саха сирэ» хаьыат, 1993 с., ахсынньы 11 к.)

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» - суурбэЬис уйэ суус чулуу ырыаларын ахсааныгар киирбитэ.

 «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны Россия утуелээх, Саха Республикатын народнай артыыьа Александр Парфеньевич Самсонов бэйэтин патриотическай ырыаларын репертуарыгар киллэрэн кун бугунугэр диэри ыллыы сылдьар.

Бу ырыа быйылгы Кыайыы убулуейдээх сылын кытта сэргэ ылламмыта
35 сылын туолла. Онон Петр Поликарпович айан кэбиспит ырыатын тыла
эмиэ убулуейдээх буоларын быЬыытынан уеЬээ суруйбут бэлиэтээьиннэрим
то5оостоохтор. Учугэйдик ылланар ырыа суруллубут, суол тэлбит историята
дьону-сэргэни интэриэьиргэтэрэ саарба5а суох дии саныыбын. Поэт бэйэтэ
этэринии:               

«Тыыннаах баарын тухары

«Тыыннаахтары...» хай5ыахпыт.

Ирина ФЕДОРОВА.

«Мин кенул сахабын, мин кенул киьибин».— Уеьээ Булуу, 2006.— С. 75-77.