Саха  Республикатын  Утуелээх  учуутала,

Саха  сирин суруйааччыларын  СоюЬун  чилиэнэ

Петр  Поликарпович Одорусов

Петр Поликарпович Одорусов «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа тылын айар улэтин тугэниттэн.

1970 сыл. Петр Поликарпович Одорусов 1931 сыллаахха Уеьээ Булуу II Уедугэй нэьилиэгэр колхозтаах дьиэ кэргэнигэр тереебутэ.

1955 сылга Якутскайдаа5ы педагогическай институту бутэриэ5иттэн Уеьээ Булуутээ5и Исидор Барахов аатынан оскуола5а химия учууталынан улэлээбитэ.

Бастакы хоьооно 1967 сыллаахха бэчээккэ тахсыбыта. Хоьоонноро араас сылларга 35  хомуурунньукка, ол иьигэр 6 учебникка киирбиттэрэ. 114 хоьоонугар 29 мелодист ырыа айбыт.  

Петр Поликарпович «Тыыннаахтар умнубат сыллара» киэнник тар5аммыт ырыа автора.

П.П. Одорусов 1977 уонна 1980 сылларга республика5а ыытыллыбыт о5олорго аналлаах уус-уран айымньы сабыылаах конкурстарыгар 2-с, 3-с бириэмийэлэри ылбыта.

Петр Поликарпович Одорусов 1980 сылтан «Коммунизм сарданата» хаьыакка штаты таьынан корреспонденнаабыта. 1970 сыллаахтан Бутун Союзтаа5ы «Знание» общество чилиэнинэн талыллан элбэх агитационнай-маассабай улэлэри тэрийэрэ. 1993 сыллаахха «Писатель Якутии» ассоциация чилиэнэ буолбута.

Хоьоонноро «Хотугу сулус» № 1 (1980), №1 (1983); «Чуораанчык» №3 (1988); «Чолбон» №1 (1996) сурунаалларга бэчээттэммиттэрэ уонна «Коммунизм сарданата», «Уеьээ Булуу», «Хоьуун», «Индигир уоттара», «Эдэр коммунист», «Кыым», «Бэлэм буол», «Кэскил», «Учуутал аргыьа», «Саха сирэ» хаьыаттарга тахсыбыттара.

1997 сылтан Саха сирин суруйааччыларын Союьун чилиэнэ, РСФСР уерэ5ириитин туйгуна, методист-учуутал, Саха Республикатын утуелээх учуутала, СР Президенин национальнай «Бар5арыы» фондатын бириэмийэтин лауреата, СР «Гражданскай килбиэн» анал бэлиэтин кавалера, Норуоттар икки ардыларынаа5ы суруйааччыларын Союзтарын тумсуутун чилиэнэ, СР суруйааччыларын Союьун чилиэнэ, поэт, Уеьээ Булуу улууьун уонна Уедугэй нэьилиэгин бочуоттаах гражданина. Тыыл уонна педагогическай улэ ветерана.

         Билигин Уеьээ Булуугэ олорор.

Ытыктыыр учууталбар, сугуруйэр бэйээппэр

Петр Поликарпович Одорусовка,

кини уос номо5о буолбут

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыатыгар аныыбын

 «Тыыннаахтар умнубат сыллара» —

Кырыылаах кытаанах кылыстар,

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» —

Сууллубат суорба таас курдуктар.

Кириэппэс эбиттэр кинилэр —

Кэм-кэрдии кэрбиирин тулуйан,

Киил мастыы бигэтик тирэнэн,

Киьиттэн киьиэхэ бэриллэн,

Уонунан сыллары унуордаан

Сууьунэн сурэ5и угуттаан

Ыллана, туойулла тураллар!

Аастыйбыт баттахтаах

Учуутал убайым!

Туохха мин тэнниэмий

Эн талба талааннын?

Хайдах мин этиэмий

Махталым тылларын?

Оргууйдук ба5арыам

Доруобай буоларгар,

Бу орто дойдуга

Олоро туьэргэр.

Махталлаах сурэхтэн

Ытыктыыр бэлиэбин

Хоьоонум тылынан

Хоьуйан этэбин:

Тыыннаахпыт тухары

Туойуохпут оло5у!

Таптыахпыт ийэни,

Телкену теруттуур

Теретер о5ону!

Антонина ХОБУСАРОВА,

2010 сыл, муус устар ый.

Тыа5а олорор поэт

         Саха суруйааччылара урут тыаттан куораты булан олохсуйаллара, олохторо да онно куьэйэр курдуга: хаьыаттарга, сурунаалларга литература5а дьо5урдаах улэьиттэр наада буолаллара, сорохтор уерэнэ кэлэн баран устунан хаалаллара. Олорорго табыгастаа5ынан, бэйэ-бэйэлэрин кытта куннэтэ ситимнэьэллэригэр усулуобуйалаа5ынан куорат бэйэтигэр курдары тарда турара эмиэ чахчы. Оттон саха литературатын сурун темата тыа дьонун, кинилэр олохторун кытта ыкса ситимнээх — биьиги майгыбыт-сигилибит, оло5у керуубут-истиибит, тылбыт-еспут барыта тыаттан эрэ теруттээх. Саха барыта куораттарга, куораттыы беьуелэктэргэ кеьен хаалла5ына, тыллыын-естуун, омук да быьыытынан сотору эстэрбит буолуо. Оччо5о латинскай алфавикка кеьуу, терминнэри барыларын да сахалыы тылбаастааьын — туох да кемелеьуе суо5а. Арай тыа оло5ун куораттан итэ5эьэ суох табыгастаах онордохпутуна эрэ тулуктаьа туьуехпут буолуо…

         Дьэ ол эрээри саамай ыраах олорооччу Василий Дедюкинтан са5алаан тыа5а лип-бааччы олорор уонтан тахса суруйааччылаахпыт, олортон сорохторо ессе бэйэлэрэ чел хаьаайыстыбалаахтар (Н. Литвинцев, В. Алексеев, Тумарча). Ити — учугэй. Тыана кытта оннук ыкса ситимнээх биир киьинэн мин поэт Петр Одоруусабы билэбин. Бу талааннаах поэт ол олорон элбэхтик улэлиир, угус хоьоонун о5олор да, улахан да дьон дэлэйдик ылаллар. Кини талааннаах мелодист (самодеятельнай композитор) Николай Бойлоховтуун табыллан бииргэ улэлээн элбэх ырыаны суруйбуттара, олортон саамай аатырбыттара — «Тыыннаахтар умнубат сыллара». Петр Поликарпович сэрии ааспыт тематыгар дьаныьан улэлиир — хамандыырын тыынынан толуйбут Афанасий Софронов байыас туьунан улахан поэмалаах. 40-тан тахса сыл учууталлаабыт киьиэхэ идэтэ эмиэ сабыдыаллыыр — о5олорго, ессе букатын кырачааннарга анаабыт элбэх хоьоонноох.

         Биьиги биир идэлээхпитигэр, таптыыр поэппытыгар, табаарыспытыгар ессе да ер елуер-селуер сылдьан тыа оло5ун туьунан тымтар тыллаах тыастаах-уустаах хоьооннору салгыы айан кулумнэтэн иьэригэр дьин дууьабытыттан ба5арабыт!

Семен Руфов.

Литература эйгэтигэр: ыстатыйалар, дакылааттар, тыл этиилэр, ахтыылар.— Дьокуускай: Бичик, 2004.— С. 191-192.

Бэйиэт дьоло — ырыалара

         Биьиги, кириитиктэр, ханнык эмэ уус-уран айымньыны ырытаары гыннахпытына, туох-ханнык  иннинэ ураты уобарастары ирдиибит, кердуубут. Ол гынан баран соро5ор, бэл поэзия5а, олус судургутук суруллубут хоьооннор, тыллар бутун норуоту буттуунун сэргэ5элэппит, ырыа буолбут тубэлтэлэрэ баалларын мэлдьэьэр сатаммат. Холобур, саха литературатын аарыма кырдьа5аьа Степан Тимофеев хаьан эрэ саллааттыы быьаччы: «Суох буоллун сэрии, суох буоллун елуу! Туругур эйэ!» — диэбитэ кун бугунугэр диэри ыллана сылдьар.

         Оттон кини курдук эмиэ сэрииттэн тыыннаах ордон кэлбит, олох иьин охсуьуу ыарын этинэн-хаанынан билбит Иннокентий Артамонов уеруутун: «Мин мантан сэриигэ барбытым» — диэн ис сурэ5иттэн долгуйан туран этэн кэбиспитэ норуот уоьуттан туспэт. Кини биир дойдулаахтара уус-алданнар ити тыллартан ере кете5уллэн дьоннорун-сэргэлэрин сэриигэ элбэхтик атаарбыт сирдэригэр сэргэ туруорбуттара биллэр. Ол сэргэ5э поэт ити тылларын оно быьан суруйбуттар. Автор онон саамай сепке киэн туттуон туттара: «Бу — ырыа5а туруоруллубут кунду пааматынньык», — диэбитэ оруннаах.

         Эмиэ итинник кэриэтэ тубэлтэ бэйиэт Петр Поликарпович Одорусов айар улэтигэр тахсыбыта. Билигин, ба5ар, сорох хотугу, илин энэр улуус дьоно, аа5ааччылара оннук бэйиэт баар эбит диэн ейдуе да суохтарын сеп. Оттон: «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа автора», — диэтэххэ саха дьоно бары: «Ээ, ол поэт эбит дуу!» — диэн сана аллайыахтара.

         Былырыын университет саха тылын уонна культурытан факультетын кэтэхтэн уерэнэн бутэрбит И.П. Абрахова (П. Одорусов биир дойдулаа5а) кини туьунан дипломнай улэни туйгуннук кемускээбитэ. Онно этэринэн, бу ырыа бастаан «1941-45» диэн ааттанан тахсыбыт. Отут биир сыллаа5ыта — Кыайыы 30 сылын керсе. Онно поэт до5оро Николай Бойлохов (эмиэ Уеьээ Булуу) сонно тута матыып айбыта кынат буолан, бу ырыа Саха сирин тилийэ кеппут. Бу айымньыны угус толорооччулар, хордар ыллаан араас дипломнары ылбыттара, фестивалларга миэстэлэспиттэрэ элбэх. Николай Бойлохов Россия Композитордарын сойууьун председателэ Тихон Хренников тус бэйэтин илии баттааьыннаах дипломун ылбыттаах. Ырыа музыката дойду радиотын фондатыгар уйэ-саас тухары хараллыыга ууруллубут.

         Дьэ, оннук киьи Петр Поликарпович Одорусов. Билигин ол «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа тылларын ким суруйбутун, музыкатын ким айбытын да эппэккэ сир-сир аайы толорор буолбуттара ыраатта. Ордук сыл аайы Улуу Кыайыы бырааьынньыгын бэлиэтиир куннэргэ ол хойдор. Чахчы норуот ырыата буолла. Бу бэрт а5ыйах бэйиэккэ тиксэр дьол дии саныыбын. Суурбэьис уйэ бастын ырыатын ахсааныгар киллэриллибитэ да ону бигэргэтэр.

         Оттон оччо биллибит ырыа автора Петр Одорусов ити ырыа5а туойуллар Кыайыы кунун баттаьа ыам ыйын 10 кунугэр 75 сааьын томточчу туолар. Кини бэйэтин туелбэтин — ытык киьитэ, республика5а, Россия5а утуелэрэ билиниллибит биология, химия учуутала. Сууьунэн уерэнээччилэриттэн элбэх учуонайдар да тахсыбыттара, сорохтор наука доктордара, кандидаттара буолбуттара да ону кэрэьэлиир.

         Оттон айар улэнэн утумнаахтык дьарыктаммыта эмиэ ыраатта. О5олорго аналлаах айымньылар, поэмалар уонна хоьооннор, таабырыннар хомуурунньуктарын хас да кинигэни таьааттарда. Олортон саамай «ыйааьыннаа5а», халына «Кун ийэм алгыьын ыламмын» диэн ааттанан 2005 сылга Дьокуускайга куну кербутэ. Саха Республикатын Суруйааччыларын сойууьун хаьыатыгар, «Елуенэ сарсыардатыгар» («Кыымна» анал сыьыарыы быьыытынан тахсар) кини айымньыларын маннык сыаналаабыттар: «Тыла-еье уранынан, ыпса5айынан, хоьоону хоьоон дэтэр формата учугэйинэн» биьирэтэллэр, «киьини мучуннэтэр кердеех этиилэрдээх, олоххо эрэллээхтик сыьыаннаьарга угуйар, керудьуес тыллаах-естеех буолар» (2006 сыл, муус устар 27 кунэ). Дьэ, кырдьык да оннук.

         75 диэн киьи эрэ барыта тиийбэт дьоьун сааьа. Ону ол диэбэккэ бэйиэт Петр Одорууьап ити ахтыллыбыт кэлинни кинигэтигэр биир хоьоонугар умсугуйан туран эппит:

Эрэли элбэтэр са5ахтар!

Олоххо угуйар са5ахтар!

         Ытыктабыллаах биир идэлээхпитин ол са5ахтары батыьа тур, уьун айымньылаах уйэлэн диэн алгыыбыт.

Николай ТОБУРУОКАП,

Саха Республикатын Суруйааччыларын сойууьун чилиэнэ.

«Саха сирэ» хаьыат, 2006 с., ыам ыйын 4 к., 11 стр.

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» авторы кытта соьуччу керсуьуу

         Россия утуелээх, Саха Республикатын народнай артиьа Александр Самсонов муус устар 18-20 куннэригэр Уеьээ Булуугэ командировка5а кэлэ сырытта. Кини сурун соруга — «Олонхо дойдута ыллыыр» диэн патриотическай ырыа региональнай конкурсун салайан ыытыы. Ол кэнниттэн артист сэрии уонна улэ ветераннарын кытта икки кун устата улэлээтэ. Бу — кини а5а дойдуну кемускуур сэриигэ Кыайыы 60 сылын туолуутун керсе анаан-минээн онорбут Саха сирин 35 улуустарыгар олорор сэрии уонна улэ ветераннарын кытта улэлиир аналлаах программатын сор5ото буолар.

         2003 сыл муус устар 19 кунугэр А.П. Самсонов П.Н. Тобуруокап аатынан культура дьиэтигэр ветераннары кытта керустэ. Бу керсуьуу ордук долгутуулаах тугэнинэн артист бииргэ тереебут убайа фронтан ыыппыт саьаран хаалбыт суруктарын кердеруутэ уонна олортон кылгастык быьа тардан аа5ыыта буолла. Бу киьи-айма5ы фашизм идэмэр иэдээниттэн саа-саадах кууьунэн быыьыырга халбаннаабакка туруммут модун дууьалаах дьон кэнэ5эски келуенэ5э эппит кэриэс-хомуруос тылларын А.П. Самсонов «Саьарбыт суруктар» диэн Савва Тарасов тылларыгар айыллыбыт ырыаны ыллаан доллоьутан дьону долгутта.

         Керсуьуугэ мустубут ветераннар ортолоругар Уеьээ Булуу биллиилээх поэта Петр Одорусов баарын билэн Александр Самсонов соьуйда да5аны, уердэ да5аны уонна поэт айбыт «Тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн аатырбыт-суолурбут ырыатын мустубут дьоннуун бииргэ ыллаата.

         Ненуе кунугэр А.П. Самсонов Тамалакаан беьуелэгин кулуубугар мустубут элбэх ахсааннаах ветераннардыын сургэтэ кете5уллэн туран улэлээтэ. Манна ордук кехтеехтук Тамалакаан «Ааныска эбээ», Ороьу «Кубэйэ» уонна Нам «Кемулуек» диэн ветераннар тумсуулэрэ кытыннылар.

Никита АРХИПОВ,

«Знание» общество отделениетын сэбиэдиссэйэ,

 историческай наука доктора.

«Саха сирэ» хаьыат, 2003 сыл, ыам ыйын 8 к.

Учуутал уонна хоьоонньут

Исидор Барахов аатынан кырдьа5ас оскуола5а мэлдьи кулэ-уорэ, олус чэпчэкитик туттан хааман-сиимэн  сэгэлдьийэ сылдьар учууталы оскуолада киирээт да бэлиэтии коро5ун. Бу химия учуутала Петр поликарпович Одорусов, кини учууталынан улэлээбитэ 26-c сыла буолла.   Петр Поликарповнч 1955 сыл Якутскайдаа5ы педагогическай институту бутэрбитэ, онтон ыла торообут оройуонугар ананан кэлэн эдэр ыччаты иитиигэ утуо суобастаахтык улэлиир.

1961 сылтан CCKП чилинэ. Кини хас да сыл оскуола директорынан, уонтан тахса сыл иитии улэ завуьунан улэлээбитэ. Уксун атын-атын оскуолалартан тумсубут IX кылаасторга классоводтуур. Онон мэлдьн иитии улэ угус тубугун саннынан сугэн, ойунэн-санаатынан буьаран-хатаран элбэх тубугу корсор. Итини таьынан Петр Поликарпович элбэх сыл оскуолатаа5ы маннайгы суьуох партийнай тэрилтэ секретарынан улэлээбитэ.

Петр Поликарпович улэтигэр кыьамньытын иьин элбэх грамоталарынан,

махтал суруктарынан хай5аммыта. РСФСР норуотун уорэ5ириитин туйгуна, 1978 сыллаахха аттестация тумугунэн «учитель-методист» аатын ылбыта. 1980 сылга маннайгы cyhyоx партийнай   тэрилтэ    секретарынан

улэлии сылдьан Ленинскэй Бочуотунай грамотанан на-5араадаламмыта.

Кини мэлди кылаас таьынан куруьуоктары улэлэтэр, факультативы салайар, классоводтуур улэтигэр

саамай сурун бол5омтотун идэни таба талыыны суруннуургэ уурар уонна ол улэтнн опытыттан табаарыстарыныын уллэстиьэр идэлээх.

 Петр Поликарпович мунуутэни да5аны халтай хаалларары собулээбэт идэлээх. Онон быыс эрэ буоллар хоьоон суруйарынан дьарыктанар. 1967 сылтан оройуонун хаьыатыгар бэчээттэнэр, маннайгы суруйбут «Сибэкки» диэн хоьоонуттан са5алаан бэрт элбэх бэртээхэй хоьооннору суруйан оройуон уонна республика хаьыаттарыгар, «Хотугу сулуска» бэчээттэттэ. Кини хоьоонноро о5олорго аналлаахтар уонна патриотическай иитэр суолталаахтар. Олортон 20-тэн тахса xoьоoннo мелодия сурулунна, ордук элбэхтик самодеятельнай композитор Николай Иванович Бойлохову кытта табыллан айаллар. «Тыыннаахтар умнубат

сыллара» диэн кинилэр айбыт ырыалара «Ыччат ыллыыр» днэн сборникка киирдэ, Дальнай Востоктаа5ы ВАДП Бутун Союзтаа5ы фондугар ылыллыбыта.

Кини Октябрьскай Революция 60 сыла туолуутугар

 о5олорго аналлаах xohooннору суруйуу конкурсугар республикара II миэстэни ылбыта. Оттон В. И. Ленин торообутэ 110 сылыгар аналлаах конкурска III миэстэ5э тиксибитэ.

«Булуу сирэ» диэн ырыата Якутскайдаа5ы радио уонна телевидение хорун толоруутугар ылланар.

Петр Одорусов поэзия5а утумнаахтык уонна дьо5урдаахтык хардыылыыр, оссо да таьаарыылаахтык ылсан улэлииргэ бигэ эрэллээх.

Петр Поликарпович а5ыйах хонугунан 50 сааьын туолар, ол эрээри, майгыта элэккэйинэн, сылдьара сытыытынан-сымсатынан киниэхэ 40 саастан ордугу биэриэххин ба5арбаккын. Дьэ итинник эдэрдии эр-чимнээх, улэ5э тэтимнээх киьи биьиги Петр Поликарповичпыт. Кини толоругаьын, дьулуурун уорэппит о5олоро эрэ буолбакка, ханнык 6a5apap эдэр киьи холобур оностуон соптоох.

Биир идэлээхтэрин ааттарыттан дьодурдаах автор, талааннаах. учуутал Петр Поликарпович Одорусов 50 сааьын туоларынан истинник э5эрдэлээн туран ыччаты уорэтэр, иитэр улэтигэр урдук ситиьиилэри, айар улэтигэр уостубат талааны уонна оло5ор дьолу-соргуну  ба5арабыт.

М. ДАНИЛОВА,

 «Чэчир» литературнай тумсуу салайааччыта.

«Комунизм сарданата» 1981с.   ыам ыйын 5 кунэ, стр. 2

Киниэхэ уерэммит дьоллоохпун

(Уеьээ Булуу улууьугар уорэхтээьин са5аламмыта уонна Исидор Барахов аатынан орто аьыллыбыта 130 сылларыгар)

Мин кинини аан-маннай кербут куммун олох умнубаппын. Кылаас аана сэниэлээхтик тэлэллэ туьээтин орто унуохтаах, номо5он сэбэрэлээх, бэйэтигэр сеп эттээх-сииннээх эдэрчи киьи тиэхэлээхтик мичээрдээбитинэн, эрчимнээхтик туттан-хаптан киирэн кэлбитэ. Кыбынан киирбит элзйбит тирии паапкатын учуутал остуолугар ыраахтан элээрдэ бырабаат, атын киминэн да хатыламмат киириититтэн соьуйбут, сехпут сирэйбитин-харахпытын кэриччи керутэлээбитэ. "Мин Петр Поликарпович диэммин, эьиэхэ химияны уерэтиэм", — диэн бэйэтин дьэ, чахчы, ураты ча5ылхайдык билиьиннэрбитэ эбээт мин таптыыр, ытыктыыр уонна улахан убайым курдук истинник саныыр учууталым барахсан.

     Мин Петр Поликарповичка икки сыл уерэммитим. Учууталым уерэтэригэр учугэйдик собуоттаммыт автомат курдук тохтообокко кэпсиирэ, химическэй элеменнэри латыынныы тургэн-тургэнник этэн субуруппахтыыра, дуоска5а формулалары, реакциялары кылыгырас буочарынан суруйан элэннэтэрэ мин курдук киьиэхэ уксугэр кыайан инмэккэ, эт мэйиибэр хатаммакка да хаалара угус буолара. (Oл да курдук онус кылааьы бутэрбит аттестаппар химия5а уонна омук тылыгар ус, физика5а, геометрия5а, история5а биэс, атын предметтэргэ туерт сыаналар тураллар.) Петр Поликарпович олус ирдэбиллээх учуутал буолан, о5олор киниттэн толлоллоро, уруоктарыгар кичэйэн бэлэмнэнэллэрэ. Бэл, соро5ор, биьиэхэ кини уруогун кэнниттэн химия буолуохтаах атын кылаас о5олоро кэлэннэр учууталбыт настарыанньата хайда5ын кытта туоьулаьаллара да баар буолааччы. Учуу­талым биИикки икки ардыбытыгар хара мангнайгыттан истин" сыьыан уескээбитэ, мин кинини хайдах эрэ улахан убайым курдук саныырым.

    Учууталым хоьоон суруйуутунан хаьаанныттан утумнаахтык дьарыктанан барбытын билбэппин, ол эрээри 1967 сыллаахха оройуон хаьыатыгар о5олорго аналлаах "Унугэс" уонна "Сибэкки" диэн бастакы хоhooннopo бэчээттэммиттэрэ. Билигин Петр Поликарпович то5ус бэчээттэммит кинигэлээх, 80-ча ырыа буолбут хоьооннордоох, республика5а биир биллэр, киэн туттар поэппыт буолла.

Поэт тыла-ehe хомо5ойуттан, ейге-санаа5а дэбигис тиийимтиэлэринэн, ылланымтыаларынан кини xoьooннopyrap идэтийбит уонна самодеятельнай композитордар айымньылаахтык улэлииллэр, ырыа буолбут хоьоонноруттан отуччата иккилии, устуу. туертуу мелодиялаахтар. Кини хоьоонноро 17 араас хомуурунньуктарга, 11 уерэх пособиеларыгар, программаларыгар киллэриллибиттэрэ.

Петр Поликарпович "Тыыннаахтар умнубат сыллара" диэн хоьоонугар мелодист Николай Иванович Бойлохов олус табыллыбыт мелодияны айан уйэлэргэ елбет-суппэт суду патриотическай суолталаах ырыаны норуоттарыгар бэлэхтээбиттэрэ. Бу ырыа A5a дойдуну кемускуур Улуу сэрии ынырык, тыыннаахтар умнубат сылларын санатан, ерегейдеех набаат буолан Саха сиригэр эрэ дуораьыйбат, бутун Россия, ону ааьан урукку Советскай Союз уот сэрии сылларыгар кул-кемер, урусхал буолбут куоратта рын, билигин ейдебунньук-мемориалларын урдунэн энсиллэ кутуллар. Герой-куорат Сталинград (би-линни аата Волгоград) номоххо киирбит Мамаев урдэлин улуу мемориалыгар "Тыыннаахтар умнубат сыллара" диэн ырыа биир дойдулаахпыт Анна Петровна Иванова толоруутугар киьи этин сааьын аьан ньиргиэрдээхтик ыллана туспутун биир дойдулаахпыт, аатырбыт артиллерист Гаврил Пртодьяконовтыын бииргэ сэриилэспит, Сталинград оборонатын кыттыылаа5а Илларион Леонтьевич Омукчанов эт кулгаа5ынан истибитин, ити ырыа ол улуу Мамаев урдэлигэр сахалыы толоруллубутуттан долгуйа уерэн сахатынан, ерегейдеехтук дуораьыйбыт саха ырыатынан киэн туттар санаа туеьун иьин толорон сургэтэ кете5уллубутун туьунан республика "Саха сирэ" хаьыатыгар 1993 сыллаахха ахсынньы ый 11 кунунээ5и нуемэригэр суруйбутун аахпыттаахпын.

Петр Поликарпович "Эдэр сааспыт кэрэтэ" диэн хоьоонугар республика народнай артыыьа Аркадий Алексеев дьоьуннаах ырыаны суруйан утуелээх артистка Раиса Захаровалыын дуэттаан толорууларын керееччулэр мэлдьи дохсун ытыс тапыныытынан керселлер. Биллиилээх самодеятельнай композитор уонна ырыаьыт Степан Васильев кини тылларыгар суруйбут "дойду киэргэлэ "Манган хаар" диэн ырыата радионан, телевидениенан бэриллэрин мэлдьи сэргии истэбин.

  Учууталым ырыа буолбут угус хоьоонноро бар дьонно ыллана, сэнээриллэ туралларыттан уерэн, кини 1974 сыллаахха химияны уерэппит, ол эрэн классоводтаабатах 10 "б" кылааьын О5олоро бары кыттыьан учууталларын ырыа буолбут хоьооннорун толору хомуурунньугун "Сурэх ба5атынан" диэн ааттаан 500 экземплярынан бэчээттэтэн таьааран, учууталларыгар суду бэлэби онорбуттара да элбэ5и этэр дии саныыбын. Ити дьикти бэлэх — уерэппит учууталга ис сурэхтэн махтаныы бэлиэтэ эрэ буолбатах, ити улахан поэты билинии, кини айар дьо5уругар, талааныгар уерэнээччилэрин урдук сыанабыллара буолар.

      Учууталым теье да сааьырдар, эдэрдии эрчимин ыьыкта илик, тулалыыр дьонугар утуе энергияны ыьa-то5о сылдьар киьи, кинилиин керсен бэрт кылгастык да кэпсэтэн аастахха куну быьа сэниэлээхтик, чэбдиктик сылдьа5ын. Кини мэлдьи ыксыы, тиэтэйэ сылдьар буолар, уулусса yнуоруттан икки илиитин холбуу тутан ере уунан э5эрдэлээн aaьapa, "ну, да-да" диэн хай5ыы Tyьэн ылара санааьын кете5ер, сургэ5ин кынаттыыр.

Учуутал эрэ уерэппит о5отунан киэн туттубат, уерэммит о5о учууталынан эмиэ киэн туттара, "мин киниэхэ уерэммитим" диэн учууталын дууьатын истин" иэйиитин, сурэ5ин се5уруйбэт сылааьын билбитинэн учууталыгар уйэтин тухары махтанара куруук баар буолар. Сырдыкка, кэрэ5э угуйбут тапталлаах учууталбынан, убайым тэнэ саныыр киьибинэн, Саха Республикатын утуелээх учууталынан, Россия уерэбириитин туйгунунан, Саха Республикатын Суруйааччыларын союьун чилиэнинэн, Саха Республикатын Президенин ипинэн улэлиир Национальнай "Бар5арыы" фонда лауреатынан, Уеьээ Булуу улууьун Бочуоттаах гражданина Петр Поликарпович Одорусовынан мин эмиэ киэн туттабын.  

Уйбаан ЧЫЫЧААХАП,                                                                                 

РФ Суруналыыстарын сойууьун чилиэнэ.

«Чолбон» сурунаал 2007 сыл. Кулун тутар ый, стр.43

Сайда турдун сахабыт тыла!

          Саха халандаарынан дьыл оройуттан са5аланар олунньубут — Тереебут тыл, сахалыы сурук-бичик ыйа. Бу сахаларга бырааьынньык, уеруу-кетуу ыйа. То5о диэтэххэ, тылбыт — теле туппат терут баайбыт. Саха диэн омук баар буолуутун дуу, симэлийиитин дуу быьаарар саамай сурун бэлиэбит. Дэлэ5э этиэхпит дуо, «сахалыы тыллаах буоламмын саха дэнэбин» — диэн.

         Бу сахалыы тыл, сурук-бичик кунугэр анаан мин биир сурэхтэн суппэт ырыа тылыгар-еьугэр санаабын этэбин. «Тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн мин биир кэмнэ уерэнэн, мэник-тэник о5о сааска бииргэ оонньоон-кулэн, айдаарсан ааспыт атаьым Буетур Одорууьап суруйбут байыаннай-патриотическай ырыата. Ырыа тыла-еье, ис хоьооно, ылланар матыыба, ыллаан толорор дьиннээх, со5отох ырыаьыта Аана Уйбаныаба куолаьа да5аны, туттан туран толороро да5аны — бука барыта хайдахтаах да5аны киьини долгуппат, куурдубэт, элбэ5и эргитэ санаппат буолбат. Барыта со5отох Аана Уйбаныаба эрэ толороругар анаан айыллыбыт курдук, син биир «День Победы» ырыа Лев Лещенко эрэ толоруутугар барсарын кэриэтэ. Бу ырыа кууруулээх, ере кете5уллуулээх, естееххе еьу-сааьы, дьон абатын-сататын этэр тыллара тугу-тугу санаппаттарый?! Теье да улуу сэрии сылларыгар о5о буолан сылдьыбыт иьин, бу ырыаны иьиттэргин эрэ сэрии туьунан аахпыт кинигэн, кербут киинэн ейгер-санаа5ар тиллэн кэлэр, бэйэн нэьилиэгин аччык-хоччук, илдьиркэй танастаах-саптаах о5олорун, улэьит-хамначчыт дьонун-сэргэтин саныыгын, сэрии ынырык хартыыната хараххар субу баардыы кестерге дылы буолар.

         Кырдьыга да5аны, 1941-1945 сыллары билигин баар, тыыннаах киьи хайаан умнуо буолла5ай! Адьыр5а естее5у кыдыйар ытык иэьинэн ере куурэн теьелеех сэбиэскэй саллаат кырыктаах кыргыьыыга — елер елуу уот айа5ар ыстаммыта. Ийэ дойду иннигэр естее5у кыдыйарга анда5айбыта буолуой?! Бу ытык анда5ар этиллэр кэмигэр:

Бии ньыгыл сомо5о модун куус онорон

Партия норуоту тумпутэ,

Абарыы-сатарыы дууьаны толорон

Барыбыт ниэрбэтэ куурбутэ.

         Норуот сомо5олоьуута, аармыйа тыылга, тыыл аармыйа5а кемелеьуутэ, хардарыта ейеьуутэ, тыыл суду ейебулэ-кемете кыайыыны уьансыбытын ааптар тоьо5олоон бэлиэтиир, ол иьин «биир ньыгыл сомо5о, модун куус» диэн тыллары туттар. «Онорон» диэн туохтууру туттан оччотоо5у партия ыйыыта куустээ5ин, наадалаа5ын уонна септее5ун ыйар дии саныыбын. Норуоту тумэр сыаллаах итинник куустээх бэлиитикэни норуот септеехтук ылынан сэриигэ туруммутун ырыа тыллара этэллэр. Тыыл кемете олус куустээ5ин уонна булгуччу наадалаа5ын ейдеебут дьон: «Тыылга да син биир боруонна» курдуга», — диэн ахталлар, туох улэ, уерэх барыта ол кэмнэ естее5у кыайыыга туьаайыллыбытын этэллэр. Норуот кыайыыга эрэлин, санаата кытаана5ын ааптар «ньыгыл», «модун куус» диэн тылларынан бигэргэтэр.

         Бэл биьиги — сэриини сурах хоту эрэ истибит дьон харахпыт ууланар, абара-еьурэ саныыбыт:

— Куе5унэн чэлгийбит куораттар, селолар

Кул-кемер, урусхал буолтара.

Бурдуктаах буолактар, хонуулар-сыьыылар

Еьуеннээх елуунэн туолтара, —

диэн тыллартан. Бу тыллар илэ-бааччы буолбут чахчыны уот харахха этэллэр.

Партизан кууьуттэн уордайбыт гестапо

О5ону-дьахтары ыйыыра, —

диэн тыллартан киьи иэнэ кэдэнниир, куйахата куурэр. Санаан кэлин эрэ «Эдэр гвардия» дьоруойдарын, Зояны эбэтэр Юрий Гагарин дьиэтигэр куустэринэн киирбит фашистар Юраны маска ыйаан эрдэхтэринэ ийэтэ баттаьа кэлэн ытаан-соноон еруьуйбутун. Итинник дьулаан хартыына теьелеех тыьыынчата хатыламмыта буолуой?!

         Ырыаны истэ олорон элбэ5и эргитэ саныыгын, хас куппулует буттэ5ин аайы кэлэр:

— Ол этэ уот сэрии ынырык сыллара

Тыыннаахтар умнубат сыллара, —

диэн тыллары ааптар хатылаан иьэрэ тугу этэрий?

         Бу сыллар норуот, бар дьон сурэ5эр суппэттии хатаммыттарын, елбут-тыыннаах ейуттэн-санаатыттан арахпаттарын санатыы. Ессе 1941-1945 сыллар аны хаьан да хатыламматыннар, кинилэр оспот бааьы хаалларбыт, харахха хатанан хаалбыт хартыыналара келуенэттэн келуенэ5э бэриллэн, маннык буолбатын туьугар олорун, ол туьугар олоххут устата охсуьун диэн санатыы, сэрэтии, ынырыы буолар. Ынырык, хабараан хапсыьыыларга елбуттэри тыыннааххыт тухары кэриэстээн, кинилэри умнуман диэн ынырыы.

— Тыын-тыынна, хаан-хаанна!

Кырыктаах атаака

Хатанан хаалбыттар харахпар,

Ийэ буор, сир-халлаан хаьыыта, ынчыга

Иьиллэр курдуктар кулгаахпар, —

диэн тыллар улуу Маяковскай «ужас из железа выжал стон» этиитин санаталлар. Хас биирдии куппулует кэнниттэн кэлэр «ол этэ уот сэрии ынырык сыллара, тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн ааптар патриотическай, модун куустээх санаатын этэрэ аа5ааччыга, истэн олорооччуга естееххе, сэриигэ еьу-сааьы са5ар. Дьэ, кырдьык, итинник ыарахан тубэлтэлэри этэргэ-санатарга эрэ туттуохха септеех тыл эбит «ынырык» диэн тыл. Одорууьап сахалыы тылы уот харахха, саамай туттуллуон септеех сиригэр туттубут. Оттон биьиги кун бугун «ынырык» диэн тылы бэрт хойуутук, туох учугэйи, туох кундуну, туох элбэ5и кердубут да «ыыннырык учугэй» диэн киэргэтэ-киэргэтэ туттабыт. Ити тыл сэттээ5ин ейдуур суох.

         Сахалыы тыыннаах, сахалыы тыллаах биьиги улууспут киьитэ ис… Продолжение »